Przedwojenna kasa chorych, a później UB

Po grudniowym wydaniu „Świecie24 Extra” i opublikowaniu w portalu Świecie24 zdjęć z budowy obecnej Komendy Powiatowej Policji w Świeciu (przy ul. Wojska Polskiego 153) odezwali się internauci śledzący historię naszego miasta i regionu.

Ubezpieczalnia społeczna
Dzięki nim dowiedzieliśmy się, że budynek obecnej Komendy miał  swoje przeznaczenie w latach 30-tych XX wieku jako budynek Ubezpieczalni Społecznej tzw. Kasy Chorych.  Ubezpieczalnia ta w kolejnych latach swojej działalności, jeszcze przed 1939 rokiem została przeniesiona do Tucholi, a budynek stał niewykorzystywany do 1939 roku. W okresie okupacji mieściła się w nim prawdopodobnie placówka  urzędu pracy lub komendantura wojskowa.

Urząd Bezpieczeństwa i MO
W okresie powojennym mieścił się tu Urząd Bezpieczeństwa, w późniejszym czasie siedziba Milicji Obywatelskiej (MO). Poza funkcjonariuszami MO siedzibę w tym budynku miały Służby Bezpieczeństwa, w końcówce lat 50-tych Rejonowa Komenda Uzupełnień, w latach 60-tych przemianowana z RKU – WKR, a od 1975 roku do 1991 Wojskowa Komenda Uzupełnień oraz Biuro Paszportowe. Biuro Paszportowe podlegało szefowi Służby Wywiadu i Kontrwywiadu MSW tj., Służbie Bezpieczeństwa. Wejście do Biura Paszportowego mieściło się od ulicy Hallera (dawnej  ul. Armii Czerwonej).

Ślady przeszłości w starych gazetach
Podając te informacje za internautami dowiadujemy się, że  zawarte są one w „Gazecie Bydgoskiej” 1928.12.16., R.7 nr 290, str.  4., w „Słowie Pomorskim” 1934.11.06., R.14 nr 254, str. 6 i „Słowie Pomorskim” 1935.02.17., R. 15 nr 40, str. 13.

Szczątkowe informacje w IPN
Z informacji przekazanej przez bydgoską delegaturę Instytutu Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu dowiadujemy się, że sprawą ustalenia przynależności budynku oraz działań niemieckich w czasie II wojny światowej (w okresie czasu od listopada 2011 roku do stycznia 2012 roku), zajmowała się dr. Izabela Mazanowska.  Niestety dokumentacja niemieckiej administracji miasta Świecia i Landantury w Świeciu z czasów II wojny światowej zachowała się jedynie w stanie szczątkowym. W IPN w Bydgoszczy znajdują się akta czterech śledztw prowadzonych w przeszłości przez Okręgową Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Bydgoszczy w sprawie zbrodni popełnionych na Polakach, mieszkańcach powiatu świeckiego przez członków Selbstchutzu oraz wymordowania pacjentów Szpitala dla Psychicznie Chorych w Świeciu. Po wojnie sądzeni byli przez polskie sądy niemieccy zbrodniarze wojenni. W archiwum zachowały się akta procesu burmistrza Świecia Friedricha Kuchenbekera i F. Braunera, którzy brali udział w rozstrzeliwaniach w Świeciu, a także osób, które w czasie wojny współpracowały z okupantem. 

Gestapo i SS
Z przeprowadzonych poszukiwań wynika, że w czasie okupacji niemieckiej w Świeciu miały swoją siedzibę różne organy policyjne, jak policja ochronna (Schutzpolizei), Gestapo, a także SA i SS. Z zeznań świadków przesłuchiwanych w procesie burmistrza Świecia Friedricha Kuchenbekera przed Sądem Okręgowym w Grudziądzu wynika, że przy ul. Klasztornej w miejscu gdzie przed wojną znajdowała się apteka, funkcjonowała komenda Selbstschutzu oraz prawdopodobnie więzienie.

W licznych relacjach świadków zdarzeń związanych z eksterminacją ludności polskiej i żydowskiej w Świeciu i innych miejscowościach – Mniszek, Grupa jako miejsca uwięzienia ludności , zanim trafiła na miejsce kaźni wymienia się więzienie przy Sądzie Grodzkim w Świeciu oraz Zakładzie Psychiatrycznym w Świeciu.  Podobne ustalenia poczynił na początku lat 50-tych Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Świeciu. Ponadto ustalenia funkcjonariuszy UB dotyczą  umiejscowienia w czasie wojny siedziby Urzędu Policji Państwowej, a konkretnie ekspozytury terenowej bydgoskiego Gestapo, która miała się mieścić w Świeciu przy ul. Kościuszki 1 (adres powojenny).  Ustalenia potwierdził badacz dziejów okupacyjnych Tadeusz Jaszkowski.

Poświęcenie kamienia węgielnego
Spośród prezentowanych w poprzednim numerze zdjęć jedno zasługuje na szczególną uwagę – wmurowanie kamienia węgielnego pod budynek Powiatowej Kasy Chorych w Świeciu. Dzisiaj prezentujemy je Państwu w większym formacie.  Dzięki staraniom kolegi Józefa Szydłowskiego prezentujemy również fragmenty artykułu zawarte w „Gazecie Bydgoskiej” z dnia 16 grudnia 1928 roku.

Z artykułu dowiadujemy się, że autorem zdjęć był miejscowy fotograf p. Jaworski.  Uroczystość miała miejsce 6 grudnia 1928 roku o godz. 13-tej. Uczestnikami uroczystości byli: Komisarz Rządowy p. Władysław Wachowiak, starosta powiatu świeckiego Lech Kowalski, lekarz powiatowy i lekarz naczelny Powiatowej Kasy Chorych w Świeciu dr. Józef Hillar, dowódca Kadry Marynarki Wojennej major Grzanka, członkowie Magistratu miasta Świecia, panowie  radcy Kierzkowski i Lorkowski, przedstawiciel organizacji lekarskiej  dr. Alfons Pokorski, przedstawiciel dentystów p. Chmurzyński,  przedstawiciele aptekarzy p. Jeszka i Mathey. Komitet Doradczy przy Komisarzu Powiatowym Kasy Chorych  w Świeciu, dyrektor Kom. Kasy Oszczędnościowej powiatu świeckiego p. Leon Donarski, członek Sejmiku powiatowego p. Bernard Górny, redaktor  „Głosu Świeckiego” p. Franciszek Domachowski ze Świecia, inżynierowie Jankowski i Kossowski z Bydgoszczy oraz inni zaproszeni goście i mieszkańcy Świecia. Uroczystości religijne poświęcenia prowadził ks. dziekan Konitzer, a wmurowania aktu erekcyjnego dokonał starosta Kowalski. Po wspólnym zdjęciu, budowniczy  gmachu p. Antoni Maniszewski zaprosił gości na obiad do hotelu „Dwór Magdaleny”.

Ku wiecznej pamięci
Bardzo ciekawie prezentowała się treść aktu erekcyjnego, który przytaczamy dosłownie i w całości:

„W roku tysiąc dziewięćset dwudziestym ósmym, dnia szóstego grudnia w Świeciu nad Wisłą, w ogrodzie księcia Świętopełka. gdy w Najjaśniejszej Rzeczypospolitej Polskiej Prezydentem był profesor Doktor Ignacy Mościcki, Prymasem Polski Ksiądz Kardynał Doktor August Hłond, Naczelnym Wodzem Pierwszy Marszałek Polski Józef Piłsudski, Prezesem Rady Ministrów Profesor Kazimierz Bartel, Ministrem Pracy i Opieki Społecznej Doktor Stanisław Jurkiewicz, Głównego Urzędu Ubezpieczeń Dyrektorem Adam Korski, Okręgowego Urzędu Ubezpieczeń Dyrektorem Karol Barański, Wojewodą pomorskim  Karol Lamot, Dowódcą Okręgu Korpusu w Toruniu Generał Pasławski, Okręgowego Związku Kas Chorych  Komisarzem Stefan Wilczyński, a Dyrektorem Doktor Stanisław Rudkowski, gdy Starostą powiatu świeckiego był Leon Kowalski, Burmistrzem miasta Świecia nad Wisłą Stanisław Kostka, kiedy Komisarzem Powiatowej Kasy Chorych w Świeciu nad Wisłą był Władysław Wachowiak, Dyrektorem Jan Dąbrowski, a lekarzem naczelnym Doktor Józef Hillar, gdy w Komitecie Doradczym przy Komisarzu Powiatowej Kasy Chorych zasiadywali  Franciszek Kuberski, Herman Manikowski, Piotr Adamski i Leon Wietrzykowski, zebrali się niżej podpisani, aby położyć kamień węgielny pod gmach Powiatowej Kasy Chorych w Świeciu nad Wisłą.

Gmach stanie na terenie podarowanym mocą jednogłośnej uchwały Magistratu i Rady Miejskiej przez miasto Świecie. Twórcą projektu jest architekt Bronisław Jankowski w Bydgoszczy, a pod kierownictwem inż. Kossowskiego wykona budowę Antoni Maniszewski, budowniczy w Świeciu. Aktu poświęcenia kamienia węgielnego dokonał Ksiądz Dziekan Paweł Konitzer z Świecia.

Ażeby tedy dzieło myśli i rąk ludzkich nie zaginęło w mroku zapomnienia, niniejszy akt erekcyjny podpisujemy i w podwalinie gmachu składamy. Władysław Wachowiak, Jan Dąbrowski, Jankowski, inżynier, Kossowski inżynier, Antoni Maniszewski, Grafka Wiktor, Maksymiljan Lorkowski, Leon Krzyżanowski, Jan Rosiński, Leon Kowalski starosta pow. świeckiego, ksiądz dziekan Konitzer, dr. Józef Hillar, Henryk Jeszko, dr. Alfons Pokorski, Walenty Kierzkowski, Leon Donarski, dyrektor Kom. Kasy Oszcz. powiatu świeckiego Franciszek Domachowski, Herman Manikowski, Heliodor Mathey, Maksymiljan Chmurzyński”.
przygotował: Dariusz Podlejski